Powszechnie przyjęty jest pogląd, że rzeki w dawnych czasach służyły jako wygodne szlaki komunikacyjne umożliwiające również łatwy transport towarów. Noteć płynąca pradoliną, dziś łączy Wisłę i Odrę. W pradziejach też łączyła te rzeki, a podróż ich wodami odbywała się na tratwach, łodziach o kadłubach zszywanych z płatów skór, usztywnianych elementami z poroża czy dłubankami - łodziach wykonanych z jednego pnia drzewa. Rzeka Noteć położona na Niżu Europejskim, wytworzyła system połączeń z innymi rzekami i stała się znaczącym elementem systemu komunikacyjnego na osi wschód – zachód i północ - południe. W takich miejscach dochodziło do wymiany wiedzy, umiejętności i przedmiotów. Środkowy rejon Pradoliny Noteci, od wieków stanowił dogodny obszar dla rozwoju osadnictwa.
Około IX tysiąclecia p.n.e. rozpoczął się okres zwany mezolitem,który charakteryzował się znacznymi zmianami klimatycznymi oraz przemianami środowiska. Wraz ze stadem reniferów pojawili się wyspecjalizowani w łowach na nie ludzie. Społeczeństwa mezolityczne utrzymywały się przede wszystkim z myślistwa, rybołówstwa i zbieractwa. Obozowiska zakładano na piaszczystych wydmach, powstałych pod wpływem wycofującego się lądolodu. W okolicach Gębiczyna, Góry nad Notecią, Radolinka i Osucha znane są liczne ślady osadnictwa mezolitycznego, skąd pochodzą narzędzia krzemienne i kamienne. W VII tysiącleciu p.n.e. ciepła i wilgotna pogoda sprzyjała bujnemu rozwojowi lasów, które stworzyły dogodne warunki dla świata zwierzęcego – wśród nich turów, niedźwiedzi, wilków i rysi. Cieki wodne dostarczały ryb i ptactwa wodnego stwarzając bardzo dogodne warunki dla osadnictwa. Wprowadzenie uprawy wymagało dokonania trzebieży lasów. Początkowo zjawisko to miało niewielki zasięg, jednak wraz z upowszechnieniem się orki dochodzi do trwałych odlesień. Zachodzą istotne zmiany polegające na odejściu od koczowniczego trybu życia do osiadłego, opartego przede wszystkim na rolnictwie i hodowli zwierząt. Te zmiany zapoczątkował okres neolitu datowany na VI tysiąclecie p.n.e.
WOJOWNICY GERMAŃSCY Z PRZEŁOMU ER (ZA WILCOX, TREVISO, BARBARIANS AGAINST ROME. ROME’S CELTIC, GERMANIC, SPANISH AND GALLIC ENEMIES, OXFORD, 2000). Źródło: Fontes Archeologici Posnanienisc, vol. 1 1951 rok.
TYPOWE FORMY NACZYŃ GRZEBALNYCH LUDNOŚCI KULTURY ŁUŻYCKIEJ ( ZA: FONTES ARCHAEOLOGICI POSNANIENSES, VOL. I , 1951)
Najstarsze ślady osadnictwa neolitycznego związane z kulturą pucharów lejkowatych zarejestrowano w okolicach Huty. Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. doszło do znacznych przemian kulturowych. Na tereny ziem polskich dotarła umiejętność obróbki metali, z których zaczęto wytwarzać narzędzia, ozdoby i broń, co zapoczątkowało zmiany w sferze gospodarczej oraz społecznej. W drugiej połowie II tysiąclecia p. n. e. i pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e. podmokłe łąki Noteci opanowane zostały przez ludność kultury łużyckiej. Społeczność ta zakładała długotrwałe osady, zamieszkiwane przez wiele pokoleń. Byli wytwórcami bardzo charakterystycznych form naczyniowych.
Niebywałą wprost dynamikę rozwoju ludności kultury łużyckiej w dolinie Noteci odzwierciedlają cmentarzyska składające się z kilkuset grobów całopalnych, wyposażonych w przedmioty wykonane z brązu oraz dodatkowe naczynia tzw. przystawki. Cmentarzyska ciałopalne z tego okresu rejestrowane są na terenie Ciszkowa, Osucha, Huty, Gębiczyna, Grzęp i Walkowic. Na początku V w. p.n.e. pojawia się ludność kultury pomorskiej. Znana głównie z grobów w formie skrzyń kamiennych, w których umieszczano urny z przepalonymi kośćmi zmarłych. Popielnice często przedstawiały wizerunek twarzy ludzkiej, przykryte pokrywkami niekiedy stylizowanymi na nakrycie głowy. Cmentarzyska kultury pomorskiej natrafiono w okolicach Grzęp, Romanowa i Walkowic.
TYPOWY GRÓB LUDNOŚCI KULTURY ŁUŻYCKIEJ (ZA: FAP, VOL. I , 1951)
Miedzy VIII a VII wiekiem p.n.e. dochodzi do przemiany klimatycznej, zakończył się okres subborealny, a nastał subatlantycki, który trwa do dziś. Okres subatlantycki cechuje duża zmienność, która miała swoje przełożenie w świecie roślin, zwierząt i osadnictwie ludzi. Osadnictwo to cechowało się znacznym rozproszeniem małych osad ludności kultury pomorskiej
Ostatnie wieki p. n. e. to okres nazywany okresem wpływów rzymskich. Dochodzi do znacznego zaludnienia przestrzeni Europy, unowocześniają się metody uprawy roli, a nadwyżki są przedmiotem wymiany handlowej, tak jak i przedmioty wytwarzane przez warsztaty przydomowe (tkaniny, naczynia) czy rzemieślników - ozdoby, broń. U schyłku I wieku pojawiają się na terenach nad Notecią społeczności Europy północno-zachodniej (z Jutlandii, Skandynawii). W jej obrębie znajdowała się ludność kultury wielbarskiej związana z Gotami, wędrującymi nad Morze Czarne. Ludność ta znała technikę wytopu żelaza otrzymywanego z rud darniowych, zalegających w dolinie Noteci.
WALKOWICE, GM. CZARNKÓW, STAN. 6. WYPOSAŻENIE GROBU NR 1. LEGENDA:1, 3, 6, 8, 9 ŻELAZO; 2, 4, 5 BRĄZ; 7 KAMIEŃ (ŻRÓDŁO: E. GAJDA), GROBY SZKIELETOWE W ŁODZIACH WYPOSAŻONE W BROŃ Z WCZESNEGO OKRESU RZYMSKIEGO ODKRYTE W WALKOWICACH, GMINA CZARNKÓW, [W:] H. MACHAJEWSKI, J. ROLA (RED.), PRADOLINA NOTECI NA TLE PRADZIEJOWYCH I WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH SZLAKÓW HANDLOWYCH, S. 231–236, 2006)
WALKOWICE, GM. CZARNKÓW, STAN. 6. RZUT POZIOMY GROBU SZKIELETOWEGO NR 1 I NR 2. LEGENDA: 1. GRÓB NR 1; 2 I 3 GRÓB NR 2 ORAZ PROFIL GROBU SZKIELETOWEGO. LEGENDA: A. SZAROBRUNATNY PIASEK; B. CIEMNOBRUNATNY PIASEK; C. JASNOSZARY PIASEK PRZEMIESZANY Z BRUNATNYM; D. BRUNATNY PIASEK; E. POZOSTAŁOŚCI ŁODZI; F. CALEC; G. KAMIENIE (ZA GAJDA, 2006)
Można postawić pytanie: jaka przyczyna sprawiała, że całe plemiona podejmowały wędrówkę w nieznane? Mogły to być przyczyny naturalne jak i polityczne, religijne czy ekonomiczne. Najczęstszą przyczyną migracji była agresja sąsiadów i głód, chęć zdobycia produktów niedostępnych na lokalnych rynkach. Pradolina Noteci w tym okresie była jedną z ważniejszych naturalnych arterii, po której odbywały się przemieszczenia grup osadniczych z Europy Północnej ku wschodowi. To, co wyróżnia kulturę wielbarską spośród innych kultur to obrządek pogrzebowy. Znana z cmentarzysk tzw. birytualnych, na których występowały zarówno pochówki szkieletowe jak i ciałopalne. Znane są również cmentarzyska z kurhanami, stelami kamiennymi i konstrukcjami kamiennymi w postaci kręgów kamiennych. Z terenu gminy Czarnków najbardziej znane są pochówki szkieletowe umieszczone w łodzi, odkryte w Walkowicach, datowane na 2 połowę I wieku n.e. Analiza wyposażenia grobowego wykazała, że zmarli zajmowali bardzo wysoką pozycję w grupie wojowników. Naczelnicy w drogę w zaświaty wyposażeni byli w cenną broń - miecz wraz z pochwą. Zmarły zaopatrzony w rogi zakończone ozdobnymi brązowymi okuciami, symbolizował władzę nad współplemieńcami oraz odpowiedzialność za ich byt na ziemi. Na przełomie IV i V w. n.e. w całej Europie dochodzi do przemieszczania się społeczności, w takiej skali, że okres ten nosi nazwę okresu wędrówek ludów. Doszło do przemieszczania się i wymiany na etnicznej mapie Europy, natomiast w pradolinie Noteci proces ten rejestrowany jest znacznym rozrzedzeniem osadnictwa.
Od VIII wieku tereny nadnoteckie zaczynają zajmować plemiona słowiańskie. Rozpoczyna się kolejny okres w historii pradoliny Noteci, niezwykle interesujący, bogaty i wciąż jeszcze tajemniczy. Wytworzone w pradziejach szlaki komunikacyjne, które rejestrowane są od neolitu a kontynuowane przez społeczności kolejnych okresów chronologicznych, użytkowane są do dnia dzisiejszego. Utworzona we wczesnym średniowieczu sieć osad, a później grodów obronnych limesu nadnoteckiego w Santoku, Drezdenku, Wieleniu, Czarnkowie, Ujściu czy Nakle stała się zbrojną granicą północnej domeny tworzonej przez Piastów. Owa domena powstaje miedzy kolanem Warty, pradoliną Noteci i jeziorem Gopło. Wraz z przyjęciem chrztu przez Mieszka w roku 966, w ówczesnym świecie znane są Roma, Galia, Germania i SCLAVINIA – czyli państwo Piastów, którego Pradolina Noteci stanowi nierozerwalną część. Początek późnego średniowiecza datowany na XIII w. wprowadza znaczne przemiany społeczno - gospodarcze oraz osadnicze. Rozpoczyna się akcja lokacji miast i wsi na tzw. prawie niemieckim. Zakładanie ośrodków miejskich jak i wiejskich przynosi znaczny napływ nowych osadników, co wpływa korzystnie na rozwój handlu. W majątkach prywatnych powstają siedziby na kopcach zwane gródkami stożkowatymi. Początkowo wznoszone w dobrach należących do duchowieństwa, później w włościach rycerskich. Wiele takich siedzib rycerskich uległo zniszczeniu na przestrzeni wieków, jednakże do dziś ich relikty możemy zarejestrować między innymi w rejonie Gębic. Miasto takie jak Czarnków i wsie Brzeźno, Śmieszkowo, Gębice czy Ciszkowo o metryce sięgającej późnego średniowiecza są świadectwem nieprzerwanego osadnictwa na tym terenie, który trwa do dziś.
KURHAN W ŚMIESZKOWIE, GM. CZARNKÓW. FOT. R. BARTKOWIAK
GRÓDEK STOŻKOWATY W GĘBICACH, GMINA CZARNKÓW. FOT. R. BARTKOWIAK
Opracowanie:Romka Bartkowiak, Elżbieta Gajda
Historia terenów wchodzących w skład obecnej gminy Czarnków tworzyła się na przestrzeni wieków, a zwłaszcza ostatniego tysiąclecia.Na przełomie XI/XII w. tereny na linii Warta - Noteć były miejscem stałych walk.
Pierwotnie polskie, później dostały się w ręce Pomorzan. Dawny stan posiadania państwa polskiego na północy przywróciło dopiero panowanie Bolesława Krzywoustego, który opanował linię Noteci w pierwszym okresie wojny w 1102 roku. W 1108 r. kronikarz Gall Anonim opisał oblężenie zajętego przez Pomorzan grodu Czarnkowa. W latach 1249-50 Czarnków i okolice były terenami spornymi, początkowo we władaniu Bolesława Pobożnego, po interwencji zbrojnej zostały ostatecznie przejęte przez Przemysła I. W okresie rozbicia dzielnicowego tereny gminy Czarnków należały do kasztelanii czarnkowskiej, która początkowo miała znaczenie przede wszystkim militarne. Pierwsza zachowana wzmianka o kasztelanie czarnkowskim dotyczy Eustachego z 1244 roku. Za czasów panowania Kazimierza Wielkiego w zjednoczonym państwie polskim tereny gminy włączone zostały do powiatu i województwa poznańskiego. Osadnictwo średniowieczne natomiast na terenie naszej gminy związane było z biegnącymi drogami łączącymi Poznań z Pomorzem i Ujście z Frankfurtem. Jednocześnie korzystne warunki środowiska naturalnego sprzyjały prowadzeniu osiadłego trybu życia. Na przełomie XIII i XIV wieku zmienił się stan prawny Czarnkowa i okolicznych ziem. Jako dotychczasowa własność książęca został on nadany Nałęczom, jednemu z możniejszych i znaczniejszych rodów w Wielkopolsce, który później od nazwy miasta przyjął nazwisko Czarnkowskich. Wtedy pojawiają się pierwsze wzmianki o okolicznych wsiach. W 1381 r. wymieniona została wieś Gębice, następnie Sarbia, Ciszkowo i Góra. Z XV w. pochodzą wzmianki o Brzeźnie, Białężynie czy Kuźnicy Czarnkowskiej zwanej Hamernią. Wszystkie te wsie wchodziły w skład rozległej własności ziemskiej Czarnkowskich.
W wieku XVI wymienione zostały również Śmieszkowo, Radosiew i Walkowice. Od połowy XVII w. dobra Czarnkowskich zostały częściowo podzielone na kilka mniejszych majątków ziemskich, należących do różnych właścicieli. I tak Gębice i Sarbia należały do rodziny Gębickich, a w 1727r. Czarnków wraz z Kuźnicą Czarnkowską i wsią Radosiew oraz folwarkiem Jędrzejewo stał się własnością ojca ostatniego króla Polski kasztelana krakowskiego Stanisława Poniatowskiego. Podczas I rozbioru Polski wojska pruskie zajęły dolinę Noteci od strony północnej, przy czym w latach późniejszych już cały obszar gminy Czarnków należał do Prus. W końcu XVIII w. miała miejsce ożywiona akcja osadnicza. W 1794 r. ówczesny właściciel Mikołaj z Wybranowa Swiniarski założył wieś Zofiowo (nazwaną tak od imienia jego żony), w 1796 r. założona została wieś Romanowo, a w 1798 r. - Radolinek, w 1829 r. jako osobne wybudowania wsi Ciszkowo powstała wieś Mikołajewo, a w 1837 r. - Średnica. Po klęsce Napoleona w 1815 r. na mocy ustaleń Kongresu Wiedeńskiego, z ziem zaboru pruskiego utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie, które obejmowało dwie rejencje: poznańską i bydgoską. W 1816 r. utworzony został powiat czarnkowski. Na przestrzeni XIX wieku zmienili się kolejni właściciele poszczególnych majątków ziemskich. Czarnków oraz majątek Sarbia należał do Swiniarskich, Gębice i Hutka do Paliszewskich, Ciszkowo do Romana Dzieduszyckiego, Kuźnica Czarnkowska pozostawała natomiast własnością niemiecką i ok. 1846r. należała do hrabiego Böetze. W 1873r. ogromne dobra ziemskie m.in. majątek Goraj oraz majątek Ciszkowo zostały zakupione przez znaną i wpływową rodzinę książęcą von Hochberg. Po I wojnie światowej w 1919r. na mocy postanowień Traktatu Wersalskiego granica poprowadzona nurtem rzeki Noteć podzieliła obecną gminę Czarnków na dwie części. W granicach niepodległej Polski znalazła się część południowa. W okresie miedzywojennym wraz z miastem Czarnkowem część południowa tworzyły powiat czarnkowski. Po II wojnie światowej następowały zmiany granic powiatu później tworzone były gminy. Obecny kształt gmina Czarnków przyjęła w 1975 r. Jedynie w 1992 roku do granic gminy włączono sołectwo Mikołajewo. Od stycznia 1999 roku gmina Czarnków znajduje się w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim, w województwie wielkopolskim.
.jpg)
![WALKOWICE, GM. CZARNKÓW, STAN. 6. WYPOSAŻENIE GROBU NR 1. LEGENDA:1, 3, 6, 8, 9 ŻELAZO; 2, 4, 5 BRĄZ; 7 KAMIEŃ (ŻRÓDŁO: E. GAJDA, GROBY SZKIELETOWE W ŁODZIACH WYPOSAŻONE W BROŃ Z WCZESNEGO OKRESU RZYMSKIEGO ODKRYTE W WALKOWICACH, GMINA CZARNKÓW, [W:] H. MACHAJEWSKI, J. ROLA (RED.), PRADOLINA NOTECI NA TLE PRADZIEJOWYCH I WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH SZLAKÓW HANDLOWYCH, S. 231–236, 2006)](/sites/default/files/pliki/Strona%20internetowa/Wyposa%C5%BCenie%20grob%C3%B3w%20z%20Walkowic.jpg)
